<p><span style="font-size:11pt"><span style="font-family:"Calibri","sans-serif""><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:SolaimanLipi">প্রথম অধ্যায়</span></span></span></span></p> <p><span style="font-size:11pt"><span style="font-family:"Calibri","sans-serif""><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:SolaimanLipi">ব্যবসায়ের মৌলিক ধারণা</span></span></span></span></p> <p><span style="font-size:11pt"><span style="font-family:"Calibri","sans-serif""><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:SolaimanLipi">জ্ঞানমূলক প্রশ্ন</span></span></span></span></p> <p><span style="font-size:11pt"><span style="font-family:"Calibri","sans-serif""><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:SolaimanLipi">১। ব্যবসায় কী?/ব্যবসায় বলতে কী বোঝ?/ব্যবসায়ের সংজ্ঞা দাও।</span></span></span></span></p> <p><span style="font-size:11pt"><span style="font-family:"Calibri","sans-serif""><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:SolaimanLipi">উত্তর : পণ্য বা সেবা উৎপাদন ও ক্রয়-বিক্রয়ের মাধ্যমে মুনাফা অর্জন করাকে ব্যবসায় বলা হয়।</span></span></span></span></p> <p><span style="font-size:11pt"><span style="font-family:"Calibri","sans-serif""><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:SolaimanLipi">২। পণ্য বিনিময় কী? অথবা, বিনিময় ব্যবস্থা কী? অথবা, বিনিময় কী?    </span></span></span></span></p> <p><span style="font-size:11pt"><span style="font-family:"Calibri","sans-serif""><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:SolaimanLipi">উত্তর : মুদ্রার প্রচলনের পূর্বে বিদ্যমান বিনিময় ব্যবস্থায় একজনের উৎপাদিত পণ্য প্রয়োজন অনুযায়ী অন্যের উৎপাদিত পণ্যের সাথে বিনিময় করে উভয়ের ভোগ আকাঙ্ক্ষা পরিতৃপ্ত করা হতো। </span></span></span></span></p> <p><span style="font-size:11pt"><span style="font-family:"Calibri","sans-serif""><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:SolaimanLipi">৩। ব্যবসায়ের মুখ্য উদ্দেশ্য কী?    </span></span></span></span></p> <p><span style="font-size:11pt"><span style="font-family:"Calibri","sans-serif""><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:SolaimanLipi">উত্তর : ব্যবসায়ের মুখ্য বা প্রধান উদ্দেশ্য হলো মুনাফা অর্জন করা।</span></span></span></span></p> <p><span style="font-size:11pt"><span style="font-family:"Calibri","sans-serif""><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:SolaimanLipi">৪। শিল্প কী? অথবা, শিল্পের সংজ্ঞা দাও।</span></span></span></span></p> <p><span style="font-size:11pt"><span style="font-family:"Calibri","sans-serif""><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:SolaimanLipi">উত্তর : কাঁচামাল প্রক্রিয়াকরণের মাধ্যমে পণ্য উৎপাদন করে রূপগত উপযোগ সৃষ্টির কাজকেই শিল্প বলা হয়।</span></span></span></span></p> <p><span style="font-size:11pt"><span style="font-family:"Calibri","sans-serif""><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:SolaimanLipi">৫। প্রজনন শিল্প কী?   </span></span></span></span></p> <p><span style="font-size:11pt"><span style="font-family:"Calibri","sans-serif""><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:SolaimanLipi">উত্তর : যে শিল্পে প্রাকৃতিক সম্পদ ব্যবহার করে পুনঃ পুনঃ ফলন সৃষ্টি করা হয় সেটাই প্রজনন শিল্প। যেমন</span></span><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:"Times New Roman","serif"">—</span></span><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:SolaimanLipi">পোল্ট্রি, নার্সারি, মাছের পোনা উৎপাদন প্রভৃতি।</span></span></span></span></p> <p><span style="font-size:11pt"><span style="font-family:"Calibri","sans-serif""><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:SolaimanLipi">৬। নিষ্কাশন শিল্প কী?</span></span></span></span></p> <p><span style="font-size:11pt"><span style="font-family:"Calibri","sans-serif""><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:SolaimanLipi">উত্তর : খনিজ সম্পদ উত্তোলন ও প্রক্রিয়াজাতকরণ কাজে নিয়োজিত শিল্পকে নিষ্কাশন শিল্প বলা হয়। যেমন</span></span><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:"Times New Roman","serif"">—</span></span><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:SolaimanLipi">তেল উত্তোলন ও পরিশোধন, গ্যাস উত্তোলন প্রভৃতি।</span></span></span></span></p> <p><span style="font-size:11pt"><span style="font-family:"Calibri","sans-serif""><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:SolaimanLipi">৭। প্রাথমিক শিল্প কী?</span></span></span></span></p> <p><span style="font-size:11pt"><span style="font-family:"Calibri","sans-serif""><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:SolaimanLipi">উত্তর : প্রকৃতি থেকে প্রাপ্ত তথা কৃষিজ ও খনিজ কাঁচামালের ভিত্তিতে গড়ে ওঠা শিল্পকেই প্রাথমিক শিল্প বলা হয়।</span></span></span></span></p> <p><span style="font-size:11pt"><span style="font-family:"Calibri","sans-serif""><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:SolaimanLipi">৮। সংযোজন শিল্প কী?</span></span></span></span></p> <p><span style="font-size:11pt"><span style="font-family:"Calibri","sans-serif""><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:SolaimanLipi">উত্তর : অন্য শিল্পপ্রতিষ্ঠানের উৎপাদিত বিভিন্ন যন্ত্রাংশ একত্র করে </span></span><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:"Times New Roman","serif"">‘</span></span><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:SolaimanLipi">নতুন উপযোগ</span></span><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:"Times New Roman","serif"">’</span></span><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:SolaimanLipi"> সৃষ্টিকারী পৃথক পণ্য উৎপাদনে নিয়োজিত শিল্পকে সংযোজন শিল্প বলা হয়। যেমন</span></span><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:"Times New Roman","serif"">—</span></span><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:SolaimanLipi">টেলিভিশন, কম্পিউটার প্রভৃতি।</span></span></span></span></p> <p><span style="font-size:11pt"><span style="font-family:"Calibri","sans-serif""><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:SolaimanLipi">৯। বাণিজ্য কী? </span></span></span></span></p> <p><span style="font-size:11pt"><span style="font-family:"Calibri","sans-serif""><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:SolaimanLipi">উত্তর : পণ্য বিনিময় বা ক্রয়-বিক্রয় এবং এর সাথে জড়িত যাবতীয় সহায়ক কার্যাবলি, যা উৎপাদিত পণ্যকে ভোক্তার হাতে পৌঁছে দেয় তাদেরকেই সমন্বিতভাবে বাণিজ্য বলা হয়।</span></span></span></span></p> <p><span style="font-size:11pt"><span style="font-family:"Calibri","sans-serif""><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:SolaimanLipi">১০। পাইকারি ব্যবসায় কী?</span></span></span></span></p> <p><span style="font-size:11pt"><span style="font-family:"Calibri","sans-serif""><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:SolaimanLipi">উত্তর : উৎপাদনকারীর নিকট থেকে অধিক পরিমাণে পণ্য ক্রয় করে খুচরা ব্যবসায়ীদের নিকট বিক্রয় করে মুনাফা অর্জনে নিয়োজিত ব্যবসায়কে পাইকারি ব্যবসায় বলে।</span></span></span></span></p> <p><span style="font-size:11pt"><span style="font-family:"Calibri","sans-serif""><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:SolaimanLipi">১১। পুনঃ রপ্তানি কী? </span></span></span></span></p> <p><span style="font-size:11pt"><span style="font-family:"Calibri","sans-serif""><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:SolaimanLipi">উত্তর : বিদেশ থেকে পণ্য আমদানি করে সেটা পুনরায় তৃতীয় কোনো দেশে রপ্তানি করাকে পুনঃ রপ্তানি বলা হয়।</span></span></span></span></p> <p><span style="font-size:11pt"><span style="font-family:"Calibri","sans-serif""><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:SolaimanLipi">১২। সেবা কী? অথবা, প্রত্যক্ষ সেবা কী? </span></span></span></span></p> <p><span style="font-size:11pt"><span style="font-family:"Calibri","sans-serif""><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:SolaimanLipi">অথবা, ব্যবসায়ে প্রত্যক্ষ সেবা কী?</span></span></span></span></p> <p><span style="font-size:11pt"><span style="font-family:"Calibri","sans-serif""><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:SolaimanLipi">উত্তর : ব্যবসায়ে প্রত্যক্ষ সেবা হচ্ছে এমন একটি পেশাগত কার্যক্রম, যা সেবাদাতা তার গ্রাহক বা ভোক্তাকে অর্থের বিনিময়ে প্রদান করেন। যেমন</span></span><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:"Times New Roman","serif"">—</span></span><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:SolaimanLipi"> আইনজীবীর পরামর্শ।</span></span></span></span></p> <p><span style="font-size:11pt"><span style="font-family:"Calibri","sans-serif""><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:SolaimanLipi">১৩। সামাজিক ব্যবসায় কী? </span></span></span></span></p> <p><span style="font-size:11pt"><span style="font-family:"Calibri","sans-serif""><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:SolaimanLipi">উত্তর : সামাজিক ব্যবসায় হলো দারিদ্র্য দূরীকরণ বা সমাজের কোনো সমস্যা সমাধানের উদ্দেশ্যে পরিচালিত ব্যবসায়।</span></span></span></span></p> <p><span style="font-size:11pt"><span style="font-family:"Calibri","sans-serif""><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:SolaimanLipi">১৪। সামাজিক ব্যবসায়ের মূলনীতি কয়টি?</span></span></span></span></p> <p><span style="font-size:11pt"><span style="font-family:"Calibri","sans-serif""><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:SolaimanLipi">উত্তর : সামাজিক ব্যবসায়ের মূলনীতি হলো সাতটি।</span></span></span></span></p> <p><span style="font-size:11pt"><span style="font-family:"Calibri","sans-serif""><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:SolaimanLipi">১৫। প্রমিতকরণ কী? অথবা, প্রমিতকরণ কাকে বলে?</span></span></span></span></p> <p><span style="font-size:11pt"><span style="font-family:"Calibri","sans-serif""><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:SolaimanLipi">উত্তর : উৎপাদিত পণ্য বা সেবার গুণগত মান নিশ্চিত করার কাজকে প্রমিতকরণ বলা হয়।</span></span></span></span></p> <p><span style="font-size:11pt"><span style="font-family:"Calibri","sans-serif""><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:SolaimanLipi">১৬। জীবিকা কী?</span></span></span></span></p> <p><span style="font-size:11pt"><span style="font-family:"Calibri","sans-serif""><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:SolaimanLipi">উত্তর : জীবিকা হলো এমন অর্থনৈতিক কার্যক্রম, যার মাধ্যমে কোনো ব্যক্তি জীবনধারণ করতে পারে।</span></span></span></span></p> <p><span style="font-size:11pt"><span style="font-family:"Calibri","sans-serif""><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:SolaimanLipi">অনুধাবনমূলক প্রশ্ন</span></span></span></span></p> <p> </p> <p><span style="font-size:11pt"><span style="font-family:"Calibri","sans-serif""><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:SolaimanLipi">১। ব্যবসায় বলতে কী  বোঝায়?/ব্যবসায়ের ধারণা ব্যাখ্যা করো।</span></span></span></span></p> <p><span style="font-size:11pt"><span style="font-family:"Calibri","sans-serif""><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:SolaimanLipi">উত্তর : পণ্য বা সেবা উৎপাদন ও ক্রয়-বিক্রয়ের মাধ্যমে মুনাফা অর্জন করাকে ব্যবসায় বলা হয়।</span></span></span></span></p> <p><span style="font-size:11pt"><span style="font-family:"Calibri","sans-serif""><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:SolaimanLipi">ব্যবসায় পণ্য বা সেবা উৎপাদন ও বণ্টনের মাধ্যমে মানুষের অভাব মোচনের চেষ্টা করে। শিল্প হলো ব্যবসায়ের </span></span><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:"Times New Roman","serif"">‘</span></span><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:SolaimanLipi">উৎপাদন</span></span><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:"Times New Roman","serif"">’</span></span><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:SolaimanLipi"> শাখা এবং বাণিজ্য হলো ব্যবসায়ের </span></span><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:"Times New Roman","serif"">‘</span></span><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:SolaimanLipi">বণ্টন</span></span><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:"Times New Roman","serif"">’</span></span><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:SolaimanLipi"> শাখা। তাই মুনাফা অর্জনের উদ্দেশ্যে এবং পারস্পরিক চাহিদা মেটানোর তাগিদে পণ্য বা সেবার উৎপাদন ও বণ্টনসংক্রান্ত সকল প্রকার অর্থনৈতিক কার্যে লিপ্ত থাকাকে ব্যবসায় বলে।</span></span></span></span></p> <p><span style="font-size:11pt"><span style="font-family:"Calibri","sans-serif""><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:SolaimanLipi">২। </span></span><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:"Times New Roman","serif"">‘</span></span><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:SolaimanLipi">ব্যবসায় সভ্যতার এক চমকপ্রদ আবিষ্কার</span></span><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:"Times New Roman","serif"">’—</span></span><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:SolaimanLipi">ব্যাখ্যা করো।  উত্তর : </span></span><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:"Times New Roman","serif"">‘</span></span><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:SolaimanLipi">ব্যবসায়</span></span><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:"Times New Roman","serif"">’</span></span><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:SolaimanLipi">-এর ধারণা কোনো নতুন ধারণা নয়, বরং মানবসভ্যতার মাধ্যমিক স্তরেই এটি বিকাশ লাভ করে। মানুষের ক্রমবর্ধমান চাহিদা পূরণের </span></span><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:"Times New Roman","serif"">‘</span></span><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:SolaimanLipi">উপায়</span></span><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:"Times New Roman","serif"">’</span></span><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:SolaimanLipi"> হিসেবে ব্যবসায়ের অসাধারণ অবদানের জন্যই এটিকে সভ্যতার এক </span></span><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:"Times New Roman","serif"">‘</span></span><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:SolaimanLipi">চমকপ্রদ আবিষ্কার</span></span><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:"Times New Roman","serif"">’</span></span><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:SolaimanLipi"> হিসেবে মনে করা হয়।</span></span></span></span></p> <p><span style="font-size:11pt"><span style="font-family:"Calibri","sans-serif""><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:SolaimanLipi">পণ্য বিনিময় ব্যবস্থা যখন সঠিক সময়ে যথার্থভাবে সবার অভাব পূরণে ক্রমাগত ব্যর্থ হতে থাকল তখনই মুদ্রার প্রচলন ও ব্যবসায়ের উৎপত্তি হলো। অভাব বা চাহিদা পূরণ না হলে মানুষের জীবন বাঁচে না, তাই মানুষের অস্তিত্ব রক্ষা ও বিকাশে ব্যবসায়ের অসামান্য অবদান সত্যিই চমকপ্রদ।</span></span></span></span></p> <p><span style="font-size:11pt"><span style="font-family:"Calibri","sans-serif""><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:SolaimanLipi">৩। </span></span><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:"Times New Roman","serif"">‘</span></span><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:SolaimanLipi">শুধুমাত্র ব্যবসায়ীর জন্য ব্যবসায় নয়, বৃহত্তর সামাজিক কল্যাণের জন্যই ব্যবসায়</span></span><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:"Times New Roman","serif"">’—</span></span><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:SolaimanLipi">ব্যাখ্যা করো।</span></span></span></span></p> <p><span style="font-size:11pt"><span style="font-family:"Calibri","sans-serif""><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:SolaimanLipi">উত্তর : ব্যবসায়ের প্রাথমিক লক্ষ্য মুনাফা অর্জন</span></span><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:"Times New Roman","serif"">—</span></span><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:SolaimanLipi">এ বিষয়ে কোনো সন্দেহ নেই। তবে এই মুনাফা অর্জনের উদ্দেশ্য পূরণ করতে গিয়ে একজন ব্যবসায়ী যেসব কর্মকাণ্ড পরিচালনা করেন সেগুলোর মাধ্যমে তিনি নিজে ছাড়াও সমাজের বিভিন্ন মানুষ প্রত্যক্ষভাবে উপকৃত হন।</span></span></span></span></p> <p><span style="font-size:11pt"><span style="font-family:"Calibri","sans-serif""><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:SolaimanLipi">অগণিত মানুষের দৈনন্দিন চাহিদা পূরণ, কর্মসংস্থান সৃষ্টি, জীবনযাত্রার মানোন্নয়ন, জাতীয় উৎপাদন বৃদ্ধি ও দারিদ্র্য দূরীকরণের মতো গুরুত্বপূর্ণ কাজগুলোও ব্যবসায়ের মাধ্যমেই গতি লাভ করে থাকে। এসব অর্থনৈতিক, সামাজিক ও জাতীয় উদ্দেশ্যসমূহ ব্যবসায়েরই সম্পূরক বা সহায়ক উদ্দেশ্য। এ জন্যই ব্যবসায়ীর ব্যক্তিগত কল্যাণের পাশাপাশি বৃহত্তর সামাজিক কল্যাণও ব্যবসায়ের মাধ্যমেই সাধিত হয়ে থাকে।</span></span></span></span></p>