<p><span style="font-size:11pt"><span style="text-autospace:none"><span style="vertical-align:middle"><span style="line-height:115%"><span style="font-family:"Calibri","sans-serif""><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:"Times New Roman","serif""><span style="color:black">‘</span></span></span><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:SolaimanLipi"><span style="color:black">মৌমাছি, মৌমাছি </span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p><span style="font-size:11pt"><span style="text-autospace:none"><span style="vertical-align:middle"><span style="line-height:115%"><span style="font-family:"Calibri","sans-serif""><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:SolaimanLipi"><span style="color:black">কোথা যাও নাচি নাচি</span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p><span style="font-size:11pt"><span style="text-autospace:none"><span style="vertical-align:middle"><span style="line-height:115%"><span style="font-family:"Calibri","sans-serif""><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:SolaimanLipi"><span style="color:black">দাঁড়াও না একবার ভাই।</span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p><span style="font-size:11pt"><span style="text-autospace:none"><span style="vertical-align:middle"><span style="line-height:115%"><span style="font-family:"Calibri","sans-serif""><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:SolaimanLipi"><span style="color:black">ওই ফুল ফোটে বনে</span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p><span style="font-size:11pt"><span style="text-autospace:none"><span style="vertical-align:middle"><span style="line-height:115%"><span style="font-family:"Calibri","sans-serif""><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:SolaimanLipi"><span style="color:black">যাই মধু আহরণে</span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p><span style="font-size:11pt"><span style="text-autospace:none"><span style="vertical-align:middle"><span style="line-height:115%"><span style="font-family:"Calibri","sans-serif""><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:SolaimanLipi"><span style="color:black">দাঁড়াবার সময় তো নাই।</span></span></span><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:"Times New Roman","serif""><span style="color:black">’</span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p><span style="font-size:11pt"><span style="text-autospace:none"><span style="vertical-align:middle"><span style="line-height:115%"><span style="font-family:"Calibri","sans-serif""><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:SolaimanLipi"><span style="color:black">নবকৃষ্ণ ভট্টাচার্য তাঁর </span></span></span><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:"Times New Roman","serif""><span style="color:black">‘</span></span></span><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:SolaimanLipi"><span style="color:black">কাজের লোক</span></span></span><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:"Times New Roman","serif""><span style="color:black">’</span></span></span><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:SolaimanLipi"><span style="color:black"> কবিতায় এভাবে মৌমাছির কথা উল্লেখ করেছেন। মৌমাছি বা মধুমক্ষিকা বা মধুকর (</span></span></span><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:"Times New Roman","serif""><span style="color:black">Bee</span></span></span><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:SolaimanLipi"><span style="color:black">) হচ্ছে </span></span></span><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:"Times New Roman","serif""><span style="color:black">Arthropoda </span></span></span><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:SolaimanLipi"><span style="color:black">পর্বের</span></span></span><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:"Times New Roman","serif""><span style="color:black"> Insecta </span></span></span><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:SolaimanLipi"><span style="color:black">শ্রেণির অন্তর্ভুক্ত, বোলতা ও পিঁপড়ার সঙ্গে ঘনিষ্ঠ সম্পর্কযুক্ত মধু সংগ্রহকারী একদল পতঙ্গবিশেষ। মধুর পাশাপাশি এরা মোম উৎপাদন, আঠা তৈরি ও ফুলের পরাগায়ণের জন্য প্রসিদ্ধ। পৃথিবীতে ৯টি স্বীকৃত গোত্রের অধীনে প্রায় ২০ হাজার মৌমাছি প্রজাতি আছে। যদিও এর বেশির ভাগেরই কোনো বর্ণনা নেই এবং এর প্রকৃত সংখ্যা আরো বেশি হতে পারে। আন্টার্কটিকা ব্যতীত পৃথিবীর সব মহাদেশে যেখানেই পতঙ্গ-পরাগায়িত সপুষ্পক উদ্ভিদ আছে, সেখানেই মৌমাছি আছে। </span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p><span style="font-size:11pt"><span style="text-autospace:none"><span style="vertical-align:middle"><span style="line-height:115%"><span style="font-family:"Calibri","sans-serif""><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:SolaimanLipi"><span style="color:black">বাংলাদেশে মৌমাছির প্রধানত তিনটি প্রজাতি আছে। যথা : </span></span></span><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:"Times New Roman","serif""><span style="color:black">Apis indica, Apis dorsata </span></span></span><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:SolaimanLipi"><span style="color:black">ও </span></span></span><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:"Times New Roman","serif""><span style="color:black">Apis florea.</span></span></span><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:SolaimanLipi"><span style="color:black"> বাংলাদেশের জন্য </span></span></span><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:"Times New Roman","serif""><span style="color:black">Apis indica</span></span></span><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:SolaimanLipi"><span style="color:black">বাণিজ্যিকভাবে গুরুত্বপূর্ণ ও কাঠের বাক্সে অর্থাৎ কৃত্রিমভাবে এদের প্রতিপালন করা যায়। </span></span></span><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:"Times New Roman","serif""><span style="color:black">Apis dorsata </span></span></span><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:SolaimanLipi"><span style="color:black">বন্য প্রকৃতির, জঙ্গল কিংবা বাড়ির চারদিকের বড় বড় গাছে এদের চাক দেখতে পাওয়া যায়।   এমনকি ঘরের কার্নিশেও এরা বাসা বাঁধে। পেশাদার মধু সংগ্রহকারী</span></span></span><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:"Times New Roman","serif""><span style="color:black"> Apis dorsata</span></span></span><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:SolaimanLipi"><span style="color:black">-র কলোনিকে মধুর উৎস হিসেবে বেছে নিয়ে মধু সংগ্রহ করে। </span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p><span style="font-size:11pt"><span style="text-autospace:none"><span style="vertical-align:middle"><span style="line-height:115%"><span style="font-family:"Calibri","sans-serif""><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:SolaimanLipi"><span style="color:black">মৌচাক হলো মৌমাছির আবাসস্থল। এটি তৈরি হয় মোমজাতীয় পদার্থ দিয়ে। এই মোম এরা নিজেই দেহাভ্যন্তরে তৈরি করে। মৌচাকের ক্ষুদ্র ক্ষুদ্র ষড়ভুজ প্রকোষ্ঠ থাকে। মৌমাছি এসব প্রকোষ্ঠে মধু সংগ্রহ করে। এ ছাড়া ফাঁকা প্রকোষ্ঠে ডিম পাড়ে, লার্ভা ও পিউপা সংরক্ষণ করে। প্রতিটি মৌচাকে মৌমাছিরা দলবদ্ধ হয়ে একটি বড় পরিবার ও সমাজ গঠন করে বসবাস করে। আকার ও কাজের ভিত্তিতে মৌমাছিরা রানি মৌমাছি, পুরুষ মৌমাছি ও কর্মী মৌমাছি</span></span></span><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:"Times New Roman","serif""><span style="color:black">—</span></span></span><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:SolaimanLipi"><span style="color:black">এই তিন সম্প্রদায়ে বিভক্ত। রানি মৌমাছি একমাত্র উর্বর মৌমাছি। এরা দুই থেকে তিন বছর বাঁচে। জীবদ্দশায় একেকটি রানি মৌমাছি প্রায় দেড় লাখ ডিম পাড়ে। পুরুষ মৌমাছি রানি অপেক্ষা আকারে কিছুটা ছোট। তবে এদের দেহ বেশ সুগঠিত। একেকটি মৌচাকে তিন শতাধিক পুরুষ মৌমাছি থাকে। এদের আয়ুষ্কাল গড়ে প্রায় দেড় মাস। কর্মী মৌমাছি মৌচাকের সবচেয়ে ছোট আকারের মৌমাছি। এরা কালো-বাদামি বর্ণের হয়ে থাকে। চোখ ছোট, কিন্তু হুল আছে। এরা মেয়ে হলেও ডিম পাড়তে পারে না। রানি ও পুরুষ বাদে অবশিষ্ট সব সদস্যই কর্মী মৌমাছি। এদের জন্ম নিষিক্ত ডিম থেকে হয়। এদের আয়ুষ্কাল গড়ে প্রায় এক মাস।</span></span></span></span></span></span></span></span></p> <p><span style="font-size:11pt"><span style="text-autospace:none"><span style="vertical-align:middle"><span style="line-height:115%"><span style="font-family:"Calibri","sans-serif""><span style="font-size:14.0pt"><span style="font-family:SolaimanLipi"><span style="color:black">ইন্দ্রজিৎ মণ্ডল</span></span></span></span></span></span></span></span></p>